Aleanca “konfliktuale” mes kritikës letrare dhe ekonomisë!

(Fragment nga “Kritika Letrare – Historia e Re” – Gary Day, 2008 (Literary Criticism: A New History – Edinburgh University Press, 2008) – Përkth. S. Guraziu – Ars Poetica, 2009)

| – – –
Një përkufizim i termit “kritikë” është aq i pamundur sa dhe vetë historia e kritikës, siç Philip Smallwood e ka treguar me mjeshtëri në librin e tij të argumentuar bukur, “Reconstructing Criticism” (2003). Unë e përdor këtë term për të mbuluar si vijon: vlerësimin, shpjegimin, vetë-ekspresionin dhe mënyrën e organizimit të ndjenjave.

Me “vlerësimin” nënkuptoj se si veprat janë gjykuar, me “shpjegimin” nënkuptoj si është vërtetuar origjinaliteti i tyre, si janë interpretuar, si u është “dhënë shkëlqimi” dhe si janë vënë në kontekst, me “vetë-ekspresionin” nënkuptoj: kritika si një formë e autobiografisë, dhe me “mënyrën e organizimit të ndjenjave” nënkuptoj se si kritikët nga Aristoteli e deri te Frojdi e kanë menduar letërsinë si një mënyrë për t’i kanalizuar emocionet dhe për të ndikuar.
Këto përshkrime të ndryshme, të cilat kurrsesi nuk janë shteruese, bien nën kapitujt ose të kritikës retorike, ose të asaj gramatikore.

Por kritika është gjithashtu dhe një përllogaritje e koncepteve letrare, si psh. letërsia si frymëzim, si imitim, si imagjinatë, si impresionizëm, si një formë e ideologjisë dhe si një mjet për afirmimin e identitetit. E fundit, e cila e sheh letërsinë si mjet për futjen e këmbëve në këpucët personale përpara se në të huajat, u jep mbështetje manifestimeve bashkëkohore të kritikës siç janë feminizmi, postkolonializmi dhe teoria “queer”*
Prandaj ndonjëherë e vështirë është të veçohen konceptet e kritikës nga ato të letërsisë, kështu që historia e njërës si e plotë shumë lehtë bëhet histori e tjetrës. Mirëpo kjo mund t’mos jetë patjeter diç e keqe, sepse na e përkujton se nuk ka vijë kufizuese të prerë ndërmjet letërsisë dhe kritikës.

Shumë poetë kanë qenë edhe kritikë, psh. Sir Philip Sidney, Coleridge dhe TS Eliot. Dhe pastaj ka nga ata, si Walter Bagehot dhe Cyril Connolly, shkrimet e të cilëve për elegancën e tyre, për lehtësinë dhe bukurinë lehtë mund të klasifikohen si letërsi. Dhe nëse kjo tingëllon sikur unë, në këta terma jam duke e definuar letërsinë, atëherë pra dhe jam duke e bërë, anise vetëm pjesërisht.

Ne s’mund ta definojmë letërsinë në të njëjtën mënyrë siç mund t’i përcaktojmë algoritmet, por dhe vertet ky do të ishte një përcaktim shumë i çuditshëm, që nuk e morëm parasysh stilin e një shkrimtari. Megjithatë kjo është pikërisht ajo që pati ndodhur në vitet ’80 dhe ’90. 2 Nëse çështja e estetikës dhe të ketë ardhur si rend dite, hidhej poshtë si një formë e mistifikimit, një dinakëri “nëpërmjet së cilës blloku në pushtet ushtronte hegjemoninë e tij” (Easthope 1991: 70).

Dhe kështu teoricienë që kishin për qëllim demistifikimin e letërsisë, për të treguar se, meqë ajo s’mund të definohej, as dhe nuk ekzistonte; 3 për të treguar se ajo nuk ishte më e ndryshme nga format tjera të shkrimit, sepse të gjitha mund të diskutoheshin në aspektin e “institucioni, sistemi i shenjave, ideologjia, gjinia, dhe identifikimi i subjektit-pozicionit” (ibid.: 71). Pse “blloku pushtetmbajtës” nuk u rrëzua menjëherë, kur njerëzit e patën vënë në dukje për ata, se ky ishte njëfarë burimi i vazhdueshëm i çudisë. Disi pra të rrëzohej, ani se, kuptohet ata rezistuan.

Dhe sot është pothuaj mjaftueshëm bindëse ideja se ia dilet dhe fare pa të. Gjuha angleze dhe studimet e mediave janë duke e “bërrylosur” atë nga hapësira e saj, në orarin dhe në formën e vet aktuale.
Letërsia është në prag të zhdukjes nga planprogrami shkollor deri në vitin 2011. Nëse kjo ndodh – dhe unë jam duke folur për letërsinë si objekt studimi, jo si një mënyrë e të shkruarit – atëherë çfarë do t’ndodhë me kritikën?
Me shumë gjasa ajo do të bëhet pjesë e studimeve kulturore. Kjo ka kuptim, duke qenë se, gjatë gjithë historisë së saj, kritika ka prekur në aq shumë çështje të tjera.
Ajo bazohet në idetë e natyrës njerëzore dhe të organizimit shoqëror dhe përmban elemente të psikologjisë, të historisë, të filozofisë, sociologjisë dhe politikës, për t’i përmendur vetëm disa.

Duke shkruar një histori të kritikës, nëse nuk kihet kujdes, ajo transformohet në historinë e qytetërimit, që prapë është një dëshmi më tepër të jetë një ndërmarrje e pamundur.
Pra, pse duhet të shqetësohet njeriu për t’shkruar diç që nuk mund të bëhet? Përgjigjia e shkurtër është se unë në atë kohë nuk e dija që s’mund të bëhet. Përgjigjia më e gjatë qëndron në luftrat teorike të viteve ’80. Isha një nxënës në Essex në vitet ’70, kur idetë franceze filluan të rridhnin në departamentet angleze dhe kam ndjekur disa prej atyre konferencave famoze të sociologjisë letrare atje.

Përshtypja ime thelbësore, përveç konfuzionit kolektiv me pjesëmarrësit tjerë, ishte se një pjesë e mirë e mbështetësve të teorive të reja, të marksizmit Altyserian (Louis Pierre Althusser, 1918-1990, shën. im, s.g.), psikoanalizës Lakaniane (Jacques Lacan, 1901-1981, shen. im s.g) e kështu me radhë, ishin fondamentalistët për të cilët mosmarrëveshja ishte e barasvlershme me blasfemi.

Shumë vite më vonë shkova në Shkollën e Teorisë Kritike dhe Kulturore në Cardiff e cila krenohet me disa prej emrave më të mëdhenj në teorinë angleze, Catherine Belsey, Hawkes dhe Christopher Norris. Ky ishte një mjedis përgjithësisht shumë më i relaksuar, ndonëse përshtypja e tillë mund t’ketë qenë për shkak të faktit se unë isha më i vjetër dhe nuk prekesha aq lehtë në sedër.

Por megjithatë dhe atje kam dëgjuar ankesat jo kështu po ashtu, se nuk ishte “një post-strukturalist i duhur”, një vërejtje e jashtëzakonshme kjo, duke marrë parasysh se një nga parimet e post-strukturalizmit ishte se nuk kishte gjë të tillë si identitet të “pastër”. Ishin pikërisht këso lloj mospërputhjesh që më intrigonin mua. E kishte dhe të tjera. Pse u ishin dhënë të gjitha teksteve kuptime të shumta, përveç atyre të Leavis, të cilat mund të lexoheshin vetëm në një mënyrë të veçantë? Koha për t’iu qasur atij përsëri. Nuk është çuditshme, kishte tensione në punën e tij.

Dhe pastaj erdhi një goditje. Disa nga idetë e Leavis përshfaqen disa ngjashmëri të lehta me ato të qartësuara nga teoricienët anglezë.4 Si mund të ndodhte kjo? Historia e kritikës moderne nuk ishte, siduket, një buuuum dhe thyerje radikale, por kthim dhe rishikim. Kishte dhe diç tjetër po ashtu. Kritika e Leavis përmbante një numër të konsideruar referencash monetare, dhe akoma më enigmatike, disa nga termat e tij ishin jehonë idiomash të menaxhimit shkencor.

Kjo më pati bëre të mendoj rreth marrëdhënieve mes diskursit të kritikës dhe atij të tregut. Isha i habitur veçanërisht nga koinçidenca që teoria erdhi e fitoi peshë në Angli pothuajse në të njëjtën kohë kur Znj. Thatcher erdhi në pushtet. Ajo u zgjodh në v. 1979, “Critical Practice” e Belsey u publikua në v. 1980, koleksioni i edituar i Peter Widdowson “Re-Reading English” doli në v. 1982 dhe “The Social Mission of English Criticism 1848–1932” i Chris Baldick u shfaq një vit më vonë.

Për ta vënë këtë vrazhdtë këtu, ndryshimet në konceptet e ekonomisë, të lajmëruara nga qeveria konservatore, dukej se kërkonin ndryshime në konceptet e letërsisë dhe kritikës. Një tjetër koinçidencë. Rritja e Teorisë së Menaxhimit e vënte nën hije rritjen e Teorisë së Letërsisë. 5
Çfarë duhet më tepër, teoricienë të menaxhimit kridhen në Derrida-t e tyre për të gjetur mënyra të reja si ta motivojnë stafin. Dhe toni i tyre nuk ishte i ndryshëm me atë të disa prej teoricienëve nga të cilët ata huazuan, nga aso që e paskan parë dritën dhe tani ishin në mision për të konvertuar jobesimtarë.

Pse kjo lidhje? Sepse në vitet ’80 dhe ’90 Kritika dhe Menaxhimi ishin përcaktuar për ndryshime, jo vetëm në fushat e tyre përkatëse, por dhe në shoqërinë si tërësi. Menaxherializmi identifikohej – dhe vertet akoma identifikohet – me modernizimin, dhe e udhëhoqi transformimin e vendit të punës.
Kjo më pati bëre ta shihja me dyshim idenë konvencionale, e cila shtrihet nga Aristofani e deri tek Arnold, se kritika letrare është një formë e kritikës sociale. Kjo dhe mund t’jetë fare lehtë, por asociimi i saj me diskursin ekonomik e bënë atë gjithashtu bashkëfajtore me rendin të cilin synon ta nënshtrojë.

Aleanca midis kritikës letrare dhe ekonomisë fillon në Greqinë e lashtë, ku gjejmë disa nga supozimet e njëjta që e udhëheqin të menduarit në lidhje me paranë, të cilat aplikohen po ashtu dhe në të menduarit rreth poezisë. Këto afinitete mes kritikës, parasë dhe, më vonë, tregut dhe teorive të menaxhimit, çuan në problemin e vlerësimit. Përgjithësisht, ka një konflikt të mundshëm mes veprave letrare, të cilat i shohin njerëzit si fund në vetveten e tyre, dhe një komenti kritik i cili, për shkak të elementit të tij ekonomik, i sheh ata si mjete drejt një fundi.

Ajo që ne e dëshmojmë tek një kritik si Leavis është një tension i përhershëm midis impulsit humanist të kritikës dhe tendencave instrumentiste të gjuhës së menaxhimit shkencor, por që tensioni zhduket nga kritika bashkëkohore e cila shfaq vetëdije të flashkët për mbështetje në metaforat monetare dhe të menaxhimit. Lidhja mes idiomave dhe ideve të kritikës letrare, parasë, tregut dhe të menaxhimit ka patur një pasojë të mëtejshme: ajo ka përlehtësuar përfshirjen e praktikave të biznesit nëpër universitete.

Sulmi ndaj letërsisë nga teoricienët mund t’ketë qenë frymëzuar nga dëshira për demokratizimin e saj si term, por gjithashtu pati efektin e shterimit të njërit prej disa burimeve retorike që mund të vendoseshin kundër përhapjes së vlerave të tregut.
Më shumë se kaq, kërkesa që kritikët duhet të jenë të qartë e të saktë në lidhje me teorinë e praktikës së tyre bashkëtingëllonte bukur me kërkesën që jeta akademike duhet të jetë transparente. Ndonëse, më së shumti, teoria është kthyer në një metodë të leximit që i izolon nxënësit nga përvoja e letërsisë.

Askund tjetër kjo nuk është më e dukshme se në “Beginning Theory” (1995) të Peter Barry, i cili përmban një listë të asaj që një kritik post-strukturalist bën, pastaj një kritik postmodernist, një aso post-kolonialist etj. Studenti aplikon teorinë dhe, hey presto, teksti e pasqyron atë për ta. Teoria është përgjigje për problemin e gjykimit-vlerësimit. Është më e lehtë për ta matur nivelin e kuptimit të historicizmit të ri të një studenti, sesa matja e artit shumë të vështirë të vetë studentit në gjetjen e fjalëve për ta përshkruar reagimin e tij në një punë.

Kjo histori është pjesërisht një përpjekje për të shpjeguar se si kjo situatë u zhvillua. Duke bërë kështu sugjerohet se kritika letrare është një diskurs klasash. Ky pretendim i dikurshëm në lidhje me ndarjet sociale, por jo ekonomike, është i njohur, edhe pse natyrisht të dyja janë të pandashme.

Gishti do të drejtohej kah ata si Leavis, të cilët e mirëmbajtën idenë se letërsia çmohet ose vlerësohet nga një grusht njerëzish. E pra, kjo sigurisht mund t’jetë e vërtetë, por mësimdhënia e mirë, dhe sidomos frymëzuese siguron se ajo mund të jetë e vlerësuar dhe nga shumë më tepër sesa një grusht njerëz. Për ta “vlerësuar” letërsinë, çfarëdo qoftë domethënia e kësaj, kërkon një nivel të konsideruar të interesit në këtë temë, të cilin shumica e studentëve thjesht nuk e kanë. Dhe kjo është në rregull. Ata do ta gjejnë “bukën” e tyre gjetkë.

Në secilin rast, nuk është vlerësimi letrar çështja ose problemi real, por natyra e ndarë e sistemit arsimor. Nuk është e mundur që unë të jem i vetmi për ta piketuar se ata më zhurmaxhinjtë në dënimin e elitizmit punuan në universitetet e Grupit Russell, një organ që i përjetëson vetë pabarazitë – kundër të cilit teoricienët radikal protestuan – s’do aq lodhje koke kjo punë.

| – – –

* Queer theory – një fushë e teorisë kritike post-strukturaliste që u shfaq në fillim të viteve ’90. Derisa studimet për “homos. / lezb.” janë fokusuar në hetimet e “natyrores” dhe të “jonatyrshmes” së sjelljes (dmth. në lidhje me sjelljen homoseksuale), teoria “queer” e zgjeron fokusin për të përfshirë çdo lloj aktiviteti seksual, apo identitetet që bie në normativin dhe nën kategoritë deviante.