S. Guraziu – Ars Poetica, M 2018
(…“tabuja kulturore rreth homo-erotizmit” e kohës sonë se ç’ma kujtoi “lulushin” e thyer të Apollonit, vallë a nuk është “lulushi” i Apollonit, kurrë i riparuar dhe në panumër kopje tjera i mbuluar me “gjethin e turpit”, pikërisht një element i “tabu-temës homo-erotike kulturore”…)
Poeti i famshëm i Romanticizmit, G. G. Byron, ose siç ia themi shkurt Bajroni, në “Çajld Haroldin” e vet fliste se si statuja e “Apollonit” e ka paguar borxhin e njerëzimit ndaj Prometeut.
Sot ka me qindra, e me mijëra kopje-skulptura, vizatime, gravura, piktura etj. të Apollonit, mirëpo gjithçka sikur pati filluar nga “Apolloni i Belvedere-së”, kopje skulpturale zbuluar gjatë Renesansës, në v. 1489 në Itali.
Apolloni qe sjellur në Paris nga vetë Napoleoni, pas “fushatës italiane”, më 1796. Që nga 1798, gjatë Perandorisë së Parë, pati qenë pjesë e koleksionit të Louvre. Pas rënies së Napoleonit më 1815, Apolloni qe atdhesuar rishtas si “italian”, qe kthyer në Vatikan, ku ka ngelur dhe sot e kësaj dite.
Anise Bajroni në poemën e vet flet vetëm për dhuraten “ekstra” nga Prometeu, vetëm për zjarrin si “borxh”, e që dmth. simbolizon zhvillimin, përparimin e njerëzimit. Bajroni nuk e ka fjalën për “vetë krijimin argjilor të njeriut nga Prometeu”, siç na e thotë më gjerësisht mitologjia.
“Dhe nëse vjedhur prej Prometeut nga Qielli
Zjarri që e trashëguam, (tashmë) është paguar
Nga ai të cilit iu dha energjia
Që këtë mermer poetik (statujë) ka krijuar
Me lavdinë e përjetshme – dhe që, nëse bërë
Nga duart e njeriut, nuk është frymëzim njerëzor…”
Dmth. mbase një përsosmëri artistike dhe bukuri e tillë duhet të ketë qenë “frymëzim hyjnor”, aludonte Bajroni.
Mua sikur më shkon buza në gaz lidhur me ndjeshmërinë “bajroniane” ndaj figurës skulpturale të Apollonit, pasi dihet që tek Bajroni përveç “dobësisë” ndaj gjinisë së bukur, kishte dhe “dobësi” të homoseksualizmit.
“Bajroni ishte seks-simbol mashkullor i shekullit XIX. Bukuria personale sporadike (duke u endur midis plotësisë trupore dhe hollësisë), stili pompoz i jetës, aferat reale si dhe ato imagjinare me gratë, të gjitha e kanë ushqyer imazhin për të. Por jeta valentiniane e Bajronit i përfshinte dhe meshkujt. Biseksualiteti i tij ishte i njohur, jo vetëm brenda një rrethi të ngushtë, por dhe “në rrugë” – shkruan John Lauritsen, në artikullin “Të dashurit e Bajronit”, duke analizuar librin “Bajroni dhe Gratë [dhe Meshkujt]”, Cambridge Scholars Publishing, 2010, të Peter Cochran.
Lauritsen thotë se Cochran njihet si një nga specialistët e mëdhenj “rreth” jetës dhe veprës së Bajronit, dhe (për dallim nga ndonjë autor tjetër) sëpaku Cochran është objektiv ose ka mirëkuptim për homoseksualët.
Gjithsesi, “ka një tabu kulturore kundër njohjes së homo-erotizmit në jetën dhe veprat e autorëve të kanonizuar…” – vazhdon Lauritsen.
Sa i përket “tabu-temës homo-erotike kulturore” në kritikën moderne te artit dhe të letërsisë padyshim “fjalët” më adekuate mund t’na i thotë vetë Teoria “Queer”, fusha studimore e teorisë kritike post-strukturaliste. Derisa studimet për homoseksualizmin e lezbianizmin dikur fokusoheshin në hetimet e “natyrores” dhe të “jonatyrshmes” së sjelljes (homoseksuale), teoria “Queer” e zgjeron fokusin e saj për të përfshirë çdo lloj aktiviteti seksual, apo të gjitha identitetet që bien në normativin dhe nën kategoritë deviante.
S’jam ekspert në asnjë drejtim (kam frikë), ama hiç-asfare s’kam “ekspertizë” rreth teorisë “Queer”, këtë e di me sigurinë e plotë 🙂
Ja përse gjërat që “ndërlidhen” këtu në komentin tim janë thjesht si konkluza rrjedhimore, ose si “pikëpyetje” tematike pa të keq. Bie fjala, “tabuja kulturore rreth homo-erotizmit” e kohës sonë se ç’ma kujtoi “lulushin” e thyer të Apollonit, tutje se ç’ma kujtoi poetin e lashtësisë, Orfeun dhe tragjiken e tij. Ironikisht, pasi të gjitha fatkeqësitë e Orfeut po ashtu sikur ishin të “lidhura”, e madje deri dhe vetë fundi tragjik i tij.
Ashtu shkurt, dallimi mes Bajronit dhe Orfeut mbase do ishte: Bajroni ishte një fatlum i madh si poet, ndërsa Orfeu ishte poet-fatkeqi më i madh i mitologjisë. Për Orfeun mund të “spekulojmë” duke u bazuar në ca “spekulime” origjinale të Ovidit, ndërsa për Bajronin pohimet rreth homoseksualizmit të tij (ose më saktë, rreth biseksualizmit) mund të ushqehen me fakte.
Orfeu e pati humbur dashurinë përgjithmonë, gruan e vet të bukur, Euridiken. Pas dështimit që ta kthente Euridikën nga bota e të vdekurve, Orfeu pastaj kurrë nuk deshi të zgjedhte një grua tjetër. Qenë bërë të njohura “shpërfillja”, qëndrimi i ftohtë i tij për femrat tjera, sado të bukura të ishin ato. Madje nga gra të ndryshme konsiderohej si “tallje” ose “poshtërim” i botës femërore, më të zemëruarat s’mund ta kapërdinin indiferencën e tij ndaj femrave. Vrasja e tij nga menadat e tërbuara ishte pikërisht rrjedhojë e pezmit ndaj “indiferencës” së tij. Aq shumë ishin të pushtuara nga urrejtja sa menadat e coptuan, jo vetëm figurativisht, miti na flet se ato vërtet e masakruan trupin e tij, e bënë copë-copë.
Ovidi na tregon se Orfeu kishte abstenuar totalisht nga dashuria për femrat, ose për arsyen që gjërat përfunduan keq për të (vdekja e Euridikes), ose për shkak se ai qe betuar. Megjithatë, – vazhdon Ovidi – shumë njerëz kishin dëshirën për të qenë bashkë me poetin, në shoqërinë e tij, dhe për secilin refuzim nga ai, ndjeheshin tepër të hidhëruar. Në të vërtetë, ai ishte i pari i popullit trak që e transferoi dashurinë e tij tek djemtë dhe rinia, dhe të cilët t’i gëzonin pranverat e tyre të shkurtra, lulëzimin e hershëm, si një lloj “ane” e burrërisë. Pra sipas Ovidit, Orfeu ishte “mbjellësi” i homoseksualizmit.
Ndërsa shih sa shumë “guxim poetik-romantik” kishte Bajroni, vallë a nuk është e stërtepruar të thuhet që një statujë e vetme e ka shlyer borxhin e njerëzimit? Të konkludosh që statuja e “Apollonit” e ka paguar borxhin e njerëzimit ndaj Prometeut… padyshim është guxim i madh poetik.
Vallë a nuk është “lulushi” i thyer i Apollonit, kurrë i riparuar dhe në panumër kopje tjera i mbuluar me “gjethin e turpit”, pikërisht një element i “tabu-temës homo-erotike kulturore”? Vallë pse nuk u riparua kurrë “lulushi” i tij, kur dihet që pjesa e poshtme e krahut të djathtë dhe e dorës së majtë i mungonin statujes (atëherë kur qe zbuluar)? Duart i qenë rivendosur Apollonit, qenë ripunuar nga nxënësi i Mikelanxhelos, nga skulptori Montorsoli, ama jo dhe “lulushi” : )
***
Kuptohet, jo vetëm Bajroni është magjepsur dikur me Apollonin, me shekuj para tij, disa artistë të mëdhenj gjatë Renesansës e kanë skicuar, kopjuar… ose janë ndikuar nga skulptura e Apollonit, psh. A. Dürer (gravura e tij Adami dhe Eva, 1504), ose Mikelanxhelo (psh. figura e Krishtit në afreskun e “Gjykimit…”, 1534-41, në Capella Sistina), tutje janë frymëzuar dhe mjaft artistë të tjerë.
Thuhet se në dekadat e para të shek. XV gravurat e mrekullueshme të Marcantonio Raimondi e përçuan frymën artistike dhe e përcollën imazhin e famshëm të “Apollonit” gjithandej, aneskaj Evropës. Më vonë, në v. 1801, skulptori i Neo-klasicizmit italian, Antonio Canova e pati përshtatur figurën e Apollonit për “Perseun” e tij triumfal, me kokën e Meduzasë.
Në fakt, ka me qindra e mijëra kopje-skulptura, vizatime, gravura, piktura etj. vulosur me zanafillën e “frymëzimit” nga Apolloni.
Nga neo-klasicistët e zjarrtë (që nga mesi i shek. XVIII) u konsiderua si skulptura më e “madhe” e lashtësisë. Për shekuj me radhë, në arenën perëndimore të artit ishte si një lloj “epitome” e përkryer e përsosmërisë estetike. Skulptura konsiderohej si njëra nga veprat më të famshme të artit në botë. Sipas historianit të artit dhe arkeologut gjerman, Winckelmann, “Apolloni kishte thjeshtësinë fisnike dhe madhështinë e qetë…”, skulptura konsiderohej si shembulli më i mirë i përsosjes së idealit estetik grek. Apolloni qe bërë si një nga dritat kryesore artistike të neo-klasicizmit dhe si një ikonë e Iluminizmit. Qasja e tillë ndaj “përsosmërisë estetike” neoklasike-iluministe dihet që përkrahej dhe nga Gëteja, Shilleri etj.
Foto:
Apolloni i mermertë, gjetur në v. 1489, i cili tani ndodhet në muzeumin Pio-Clementine (në kuadër të kompleksit muzeal të Vatikanit), mendohet të jetë kopje romake e periudhës Hadrianike (rreth viteve 120-140), kopje e origjinalit të humbur prej bronzi, punuar ndërmjet 350-325 p.e.s. nga Liokaresi, skulptor grek.