S. Guraziu – Ars Poetica K 2019 (Vështrim)
(…nuk dyshohet Troja si luftë, cilado luftë hipotetike e njeriut… garant, në herëdocilën kohë, dikur në lashtësi do ketë qenë reale, e vërtetë…)
***
Të flitet për “Trojën hipotetike” ndonjëherë është e vështirë dhe për profesionistët, pothuajse e pamundur për laikët – thonë shkollarët gjermanë të Univ. Tubingen. Analiza të gjetjeve që kapërthejnë intervalin kohor prej 3000 vjetësh (eshtra, artifakte, vegla… gjithçka), 150 vjet gërmime arkeologjike, dhe prapë arkeologët s’mund të thonë diç me “siguri për Trojën hipotetike”. Troja në fjalë është një vend arkeologjik në jug të Dardanelave, në Turqinë perëndimore, afër qytetit Çanakalai. Heinrich Schliemann (1822-1890) e bëri vendin të njohur botërisht si “Trojë” me gërmimet e veta në shek. XIX – thonë studiusit (Universiteti Tubingen). Pas Schliemann (i cili si duket s’kishte “durim e as mjete për metodën e shtresave”, dhe vende-vende e pati dëmtuar “Trojën”), në kuadër të një projekti ndërkombëtar, nën mbikëqyrjen e Universitetit në Tubingen, për rreth 25 vjet, nga 1987 deri në v. 2012 u zhvilluan gërmime arkeologjike.
Meqë “Troja” ishte e banuar vazhdimisht për pothuajse 3000 vjet, vendi aktual arkeologjik konsiston në fakt nga “disa qytete” të ndryshme, nga disa shtresa arkeologjike njëra mbi tjetren. Studiuesit i kanë identifikuar shtresat VI dhe VIIa t’u përkasin përafërsisht periudhës kohore që Homeri i përshkruan në Iliadën ( ~1600 deri ~1200 pes.), studiusit kanë gjetur madje dhe prova se qyteti i asaj “shtrese kohore” qe shkatërruar përafërsisht rreth “kohës iliadeske”.
“Troja” është një sekuencë e gjatë e grup-shtresave si “9 qytete”, është një seri vendbanimesh të fortifikuara nga Epoka e Bronzit (Troja I deri VII), të cilat gjenden nën rrënojat e qytetit grek dhe romak, Ilion (Troja VIII dhe IX). Homeri na thotë se Trojes i qe vënë zjarri, qe djegur e shkatërruar nga grekët. Studiusit e përmendin shpesh “zjarrin” si shkaktar të shkatërrimit, mirëpo pothuaj për të 9 shtresat përmendet zjarri.
Nga shkollarët thuhet se në kohët e lashta “Trojes” i vardiseshin dy lumenj, Skamander dhe Simois, dhe se Troja e kohës iliadeske ishte mjaft afër detit. Për fat të keq në kohën tonë deti është “larguar”. Vallë vetëm 3000 vjet dhe deti na u “largua” (enkas për Trojën), pse s’lëvizi deti përgjatë asnjë pëllëmbe andej në anën tjetër, përgjatë “rivierës” greke?! Apo pse deti s’u largua dhe për bregdetin tutje të Turqisë, pse duhej të “largohej” vetëm tek Troja në Dardanele?!
Apo dy lumenjtë i kishin “fajet”, me llumin e mbeturinat e tyre, por meqë s’janë… meqë kanë shteruar, s’kemi si t’i “fajësojmë” dy lumenj joekzistentë. Lumenj të fuqishëm sa për ta “larguar” detin, por të dobët sa për t’mbijetuar vetë. Nili psh. s’ndenji kurrë urt, sa zullumin e sa vërshimet, ama detin s’e “largoi” asnjë pëllëmbë, edhe sot e kësaj dite po ai Nil me atë deltën madhështore, krenar, lumturak e dredharak.
Pastaj nëse për grekët e kohës së Homerit, e po ashtu për grekët e kohës së romakëve, sikur dhe për vetë romakët (meqë ishte qytet i tyre) vend-qyteti në fjalë njihej si Ilion, pse duhej që Homeri ta quante “Trojë” kur i njëjti qytet ishte i banuar dhe në kohën e Homerit, madje s’ishte as larg. Për më tepër mitologjia na thotë se vetë romakët ishin “pasardhës” të Trojës, pse romakët pas grekëve do ta ri-emëronin vetë qytetin e zanafillës së vet?! Troja s’ishte aspak emër i keq, mos vallë Ilion tingëlluaka më bukur?! Mos vallë edhe për grekët edhe për romakët 15 shekuj na qenka nje lloj “ciklusi trojan”, që nga guri themeltar, nga v. 3000 pes. për 15 shekuj duhet të ishte Trojë, pastaj për 15 shekuj tutje duhet t’kthehej në Ilion, dhe rishtas 15 shekuj, nga Schliemann e tutje deri në shek. XXXIV të së ardhmes duhet të rikthehet në “Trojë”. Bah, laicizmi s’ka kufij : )
***
Skena e supozuar e “Luftës së Trojës”, e cila na rrëfehet në epikën e mirënjohur “Iliada” të Homerit, na thotë se qytet-kështjella madhështore të cilën e mbronte Hektori quhej Trojë. Temat dhe epikat e luftës gjithmonë do t’na joshin, do ta pushtojnë mendjen tonë. Dihet, mitologjia i ka hiret e veta, miti ngelet mit, legjenda… legjendë, ama si storie jashtëzakonisht argëtuese, sikur na e “gudulisë” imagjinatën me puplash tematike universale. Edhe pas pothuaj 3000 vjetësh (nga koha e Homerit) ende mund të quhet intriguese dhe sikur gjithmonë na vjen disi e “freskët”.
Qëkur vetë lufta në fjalë ishte “truk” hyjnoresh dhe perënditë mitologjike na përzihen secili sipas qejfit (më thellësisht mbase s’ishin qejfe… më mirë të thuhet secili sipas “strategjikave” të veta), tutje qëkur shumë elemente janë të natyrës “imagjinare”, qëkur për shumë gjëra kemi të bëjmë me konditash fiksionale, s’ka si konkludon njeriu me siguri të plotë se narrativja epike-homerike mund t’ketë patur dhe bazë të mirëfilltë realistike (historike). Po aq sa s’kemi “siguri”, nga ana tjetër, sikur s’ka asnjë arsye ta mohojmë realitetin e mundshëm të lashtësisë.
Në rregull, çfarë nëse i përjashtojmë gjërat që s’na duhen, as Zeusat, as Poseidonat… asgjë e superfuqive hyjnore s’na duhet, gjithçka të zotave, me intriga e me magjitë mund t’i filtërojmë, çfarë nëse vërtet të ketë patur një Trojë dhe një luftë, çfarë nëse baza e stories të ketë qenë një luftë e ngjashme, reale.
Sa për luftrat thuase e kemi të “sigurtë” realitetin, e gjithë historia njerëzore pothuaj sikur është një “luftë e gjaaatë”. Njeriu që nga kur diti për veten, prore duke luftuar, kurrë s’u ndal, as dhe sot e kësaj dite. Filozofikisht, më së thjeshti të thuhet: lufta është “natyra” jonë, dhe e gjithçkaje të gjallë. Metaforikisht aq e lehtë, madje mund dhe ta ndiejmë si vërtetësi, “jeta është luftë”, mbijetesë. Biologjikisht dihet, jeta është vajtje-ardhje napoleonike skenave mikro-dioramike. Frymëmarrja jonë në fakt është rezultat funksional i “luftës”… së një sistemi jashtëzakonisht kompleks, i cili ngërthen miliarda procese, sulme, mbrojtje, kundërsulme, dorëzime, fitore, negociata paqësore, armpushime… sa marramendja.
Qëkur, për “dominionet” e tyre tokësore mes vete luftojnë madje dhe vetë perënditë, atëherë s’do kishte kuptim që njeriu të shtiret “paqësor”, gjoja më pacifist sesa vetë perënditë. Që nga zanafilla, asnjë vegël… e as ato të luftës, as shtizat primitive neandertaleske nuk qenë shpikur kot, kam frikë… as bombat e sotme monstruoze bërthamore. S’e kujt i “duheshin” këto të fundit s’e kam idenë, por thuase një Ares i sherreve dhe i luftrave njeriun kurrë s’do ta lërë të qetë. S’janë vetëm fjalë (gjoja zhgënjimtare, laicistike), nëse statistikat tingëllojnë sadopak më “afër” shkencës, atëherë sipas G. Elliot (“Twentieth Century Book of the Dead”, 1972 – University Library, Amsterdam) “gjatë periudhës 3360-vjeçare të historisë njerëzore kishte vetëm 227 vjet paqe”.
Dmth. numri i tij sikur na e thotë gjithçka shkurt e troç. Nëse i analizojmë vetëm 3000 e ca vjet, mbi 3000… njeriu thjesht duke luftuar. Siç e shohim, ka tepër shumë dallim 200 vjet paqe me 3000 vjet luftë, fatkeqësisht… kot nëse pandehim do duhej t’ishte e kundërta (3000 vjet paqe), por jo.
Apo, statistika tjetër na thotë: “…nga v. 1500 pes. ( përafërsisht pothuaj përputhet, nëse supozojmë… që nga Lufta e Trojës – shën. im) e deri në vitin 1860 janë nënshkruar mbi 8000 kontrata për paqe, të cilat mesatarisht s’kanë zgjatur më tepër se 2 vite”.
Ç’të thuhet tjetër – s’është as nevoja, lufta është thjesht “natyra” njerëzore! Thjesht sikur po doja ta “vërtetoj” që, sa u përket luftrave, as atë të Trojës hipotetike as cilëndo tjetër “hipotezë luft-arake” s’kemi pse ta dyshojmë. Cilado luftë hipotetike e njeriut… garant, në herëdocilën kohë, deri tek qindra miliona-vitet e dino-dinastive, do ketë qenë reale, e vërtetë!
***
Realisht, shkollarët as ende sot e kësaj dite nuk dinë nëse Homeri ishte një person i vetëm, apo më shumë “homera” së bashku. Se Homeri na ishte i “verbër” është thjesht si një detaj “ekzotik” (i mitologjikave) që askush s’e di. Nëse ai ishte një “poet-bard”, një rapsod i verbër por ama me zërin e ëmbël si Orfeu, apo nëse ishte një lloj “Leonardo i Art-Fjalës”, që thjesht e kishte omni-dijen dhe talente të lindura për epikash të avancuara, për prozaizmash origjinale… as këtë s’e di kush.
Çfarë janë të sigurtë shkollarët ështe se letërsia greke zanafillën e ka ose fillon me këngët homerike. Kushdo ta ketë “ujdisur” epin e Iliadës, qoftë një Homer i vetëm si poet, si rapsod, a nëse t’ketë qenë “produkt final”, përmirësuar e avancuar brez pas brezi, adaptim dmth. produkt derivativ shumë-autorial, me fjalë të tjera histori e ruajtur dhe avancuar gojarisht, kënduar a rrëfyer nga rapsodët me shekuj, as ashtu as kështu qëllimi i këngës s’ishte “elitarizmi”, nuk i dedikohej ndonjë audience “elitare”, ndonjë rangu urtakësh, por të gjithëve, u dedikohej masave.
Qoftë si zhvillim i rapsodikes gojarisht ndër gjenerata e shekuj, qoftë vetëm sytë e “verbër” të Homerit (si autor i vetëm), e qartë është se qasja ishte gjithpërfshirëse, pothuaj çdo aspekt i jetës njerëzore është rrahur (njësoj siç i rrahë dhe vetë mitologjia… si gjeneralitet, si rrumbullakësim). Gama sub-tematike e epikës është aq e gjerë, aq e pasur. Nëse fjala është për përvojat e para tre mijëvjeçarëve e qartë se kënga e Homerit është gjithëpërfshirëse dhe jashtëzakonisht e “informuar” (njësoj pakashumë siç janë dhe librat e shenjtë, që e “përthekojnë” universalen e përvojave, omni-dijen ose pemën e njohurive komplet, me kurorë… degë, gjethe, trung e rrënjë).
Epika homerike ndëthuret me temash pothuaj rreth gjithçkaje të natyrës njerëzore, që nga përvojat universale si dashuria, urrejtja, virtytet, humbja, shpresa, ambicjet, sakrifica, lufta… pothuaj sikur prek gjithçka. Të njëjtat gjëra, edhe tani pothuaj pas 3000 vjetësh, s’kanë “ndryshuar” gjë, tekefundit jo diç thelbësisht. Edhe sot e kësaj dite shkrimtarët, poetët e artistët “flasin” e vërtiten pakashumë retherrotull universalizmave iliadesk. Kuptohet me mjete tjera, me veglash të avancuara gjuhësore, historike, kulturore e artistike, ama për të njëjtat “përvoja” të cilat i prek dhe Iliada, qoftë dhe vetëm rrëshqitazi.
Në Greqinë e lashtë epikat këndoheshin nga rapsodët, pothuaj njësoj siç dhe sot këndohen këngët rapsodike (bie fjala në Kosovë e gjetiu – në thelb ndoshta aspak më “ndryshe” nga siç këndohen sot epikat e trimërisë odave të Drenicës me lahuta a me sharkia). Dihet, atëherë kishte tjera instrumente, ose shpesh dhe s’përdoreshin fare, këndohej “acapella”… instrumentet s’janë relevante, janë vetëm diç “përcjellëse”, mjete ndihmëse. Atëbotë, në Greqinë e lashtë, një “rapsod” ishte një “poet” që udhëtonte nga qyteti në qytet, nga komuniteti në komunitet, nga eventi në event, duke kënduar këngë epike. Herë i thërrisnin, i ftonin, herë ia behnin vetë, pa pritur pa kujtuar, prore në lëvizje, nga dasma në gosti, synimi dhe qëllimi: performanca, argëtimi. Këndonin lloj-lloj këngësh, lloj-lloj epikash e lirikash (pas kohës së Homerit, sidomos këngë e “ëmbëlsirash” homerike). Herë i shkurtonin, i adaptonin historirat me gostitë e eventet e radhës, herë i lidhnin kontekstualisht legjendat e mitet, rëndësi kishte “ruajtja” e vëmendjes së audiencës.
Etimologjia e fjales “rapsod” në greqisht na sugjeron “rhapt”, të thurësh ose qepësh, dhe “oid” këngë. Detyra e një rapsodi (poeti) ishte t’i thurte, t’i ngjiste së bashku logjikisht, nëpërmjet vargjeve (në stilin homerik) pjesë të ndryshme “historirash”, thotë shkrimtarja e romaneve adaptive mitologjike, M Miller, për ta krijuar një pjesë të tërë që do t’shkonte mirë me audiencën e veçantë, që do t’pëlqehej nga audienca e caktuar.
Meqë ra fjala (meqë i përmendëm 🙂 të njëjtën bëjnë dhe rapsodët kosovarë sot e kësaj dite. E dridhin dhe e lidhin shpesh aty për aty, “live”, e dredhojnë, e rrotullojnë, e lëmojnë dhe e rimojnë, s’iu shpëton dasmë a gosti, as “zjafet” as event. Herë solo, fillikat vetë, herë duet e herë kuartet… edhe rapsodët kosovarë mëtojnë t’jenë në “tel” me audiencat e veta, synojnë t’jenë sa më t’pëlqyer e t’mos ngelin pa fansa. Qëkur ashtu e fitojnë dhe bukën e mjaltin, rapsodllëku ishte dhe është profesionalizëm, mbase me rregulla të “pashkruara” por ama reale, njësoj siç kanë rregulla dhe show-biz grupet, këngëtarët e estradave moderne e biznismenët. Peshqeshet e pagesat mbase janë tjetërfare, afërmendsh… në lashtësi rapsodët do jenë paguar ndryshe. Ndoshta herë një bucelë verë, herë një shport peshq… Ama sa i përket popullaritetit padyshim edhe atëherë do jenë “shtyrë”, do kenë patur dhe do jenë përballur me tekat e “konkurrencës”. Ndokujt ndoshta mund t’ia kenë bërë aty-këtu pakëz dhe me hile. Biznesi-biznes, mbijetesa-mbijetesë, njësoj siç dhe sot : )
[ ngjitur: harta, Troja hipotetike, shtresat arkeologjike VI dhe VIIa, të dhënat: Universiteti Tübingen, Gjermani ]
